Toàn cảnh đình thần Bình Hòa (năm 2008) |
Đình Bình Hòa là một trong những ngôi đình được xây dựng lâu đời ở Châu Thành. Theo lời kể của các bậc cao niên tại địa phương, đình Bình Hòa được khởi dựng năm 1875 (Ất Hợi), ngay đầu vàm kênh Mặc Cần Dưng sầm uất “trên bến dưới thuyền”. Khi cư dân người Việt đến vùng đất này khai hoang, sinh cơ lập nghiệp, họ cùng nhau đóng góp tiền của, công sức kiến tạo nên ngôi đình nhỏ thờ thần với ước mong cho dân làng được an cư lạc nghiệp, ấm no hạnh phúc. Về sau, do đình tọa lạc gần bờ sông, có nguy cơ bị sạt lở nặng nên năm 1900, Chánh bái Nguyễn Văn Thành, cùng phó bái Nguyễn Văn Ngạn vận động dân làng cùng nhau di dời đình về phần đất hiện nay (cách nền đình cũ khoảng 1000m) và dựng lên ngôi đình mới trên phần đất Hương cả Võ, lần này đình được xây dựng qui mô: mái ngói đại tiểu, khung sườn bằng gỗ quý, tường gạch xây, nền chính điện lót gạch bông, võ ca gạch tàu. Đình Bình Hòa trải qua nhiều lần trùng tu sửa chữa, di tích hiện tại là lần đại tu năm 2015.
Đình Bình Hòa sau khi trùng tu năm 2015 |
Đình Bình Hòa có tổng diện tích 3.090m2, là một quần thể kiến trúc khá hoàn chỉnh, gồm các hạng mục: cổng tam quan, các miếu thờ, võ ca, võ quy, chính điện và các công trình phụ trợ,…
Mặt chính đình hướng ra rạch Mặc Cần Dưng, bến đình được xây bờ kè bảo vệ vững chắc, vừa mở rộng khuôn viên, vừa tôn thêm nét đẹp cảnh quan cho ngoại thất ngôi thờ. Ngoài cùng là bộ cổng tam quan (1 cửa chính và 2 cửa phụ), 2 tầng mái đổ bê tông dán ngói đại tiểu, đầu mái ngói gắn diềm mái hình hoa cúc, các góc mái gắn tượng kỳ lân. Bên trên cổng chính đắp nổi bảng hiệu Đình Thần Bình Hòa. Nối liền cổng tam quan là hệ thống hàng rào kiên cố, phần trên gắn chấn song hình con tiện, bên dưới gạch xây thẳng tắp như bức tường thành vững chắc bảo vệ khuôn viên ngôi đình. Khu vực sân khá rộng, lót gạch men, chính giữa bên ngoài là bình phong, bên trên bình phong trang trí song long, kỳ lân. Mặt sau đặt bệ thờ Thần Nông, trung tâm bệ thờ đắp nổi 2 Hán tự Thần Nông. Bên phải là miếu Sơn Quân, miếu Thổ Thần và bên trái là miếu Chúa Xứ. Các miếu đều đổ mái, ốp ngói đại tiểu.
Kiến trúc đình Bình Hòa theo kiểu dáng truyền thống đình làng Nam bộ xưa, theo bố cục mặt bằng tổng thể dạng chữ Tam (三), ba bộ nóc, mái tam cấp, lợp ngói đại tiểu, các bộ nóc nối liền nhau theo kiểu trùng thiềm điệp ốc, các bờ nóc, đầu kỳ, góc mái gắn các bộ tượng thể khối đẹp với tỷ lệ cân đối, đậm màu sắc dân gian: lưỡng long triều dương, kỳ lân, cụm mây, chất liệu gốm sứ tráng men màu xanh. Cuối hai đường chân tượng mái nhị cấp võ ca gắn 2 bộ tượng ông Nhật tay cầm Hán tự Nhật, bà Nguyệt tay cầm Hán tự Nguyệt, thể hiện triết lý âm dương hòa hợp, khát vọng sung túc thịnh vượng của dân làng. Bao quanh khuôn viên đình là hàng cây sao to cao, vươn mình tỏa mát quanh năm, đồng thời đây còn là quan niệm “huyền vũ” của phong thủy. Đình Bình Hòa là một công trình kiến trúc qui mô bề thế, nằm trong cảnh quan đẹp, lại được bàn tay con người không ngừng vun bồi, tạo nên vẻ đẹp đầy ấn tượng.
Ngôi thờ chính có diện tích xây dựng 595m2 (ngang 17m, dài 35m), nền đình tôn cao gần 1m, vẽ hình lục giác (kiểu da quy), trông đường bệ vững vàng. Tương ứng với ba bộ nóc, nội thất cũng có bố cục ba căn: võ ca, võ quy và chính điện, được kết nối với nhau một cách hài hòa gồm 3 gian ở chính giữa và 2 chái ở hai bên, nền đình lót gạch men 60x60cm, màu đỏ thẫm, toàn bộ các mảng vách tường từ nền lên cao 1,3m ốp gạch men màu vàng nhạt. Chịu lực chính cho kết cấu khung sườn đình là 32 cột gỗ căm xe (trong đó có 28 cột tròn, 4 cột vuông) to khỏe, kết cấu bộ khung đình được làm kín đáo tinh vi, theo nghệ thuật lắp ráp cổ truyền dân gian, không cốt thép chịu lực, không dùng đinh khóa hay thứ keo kết dính nào, mà chỉ liên kết với nhau bằng kỹ thuật mộng chốt gỗ, ngôi đình vẫn ổn định, đứng vững và tồn tại hơn thế kỷ, thể hiện trình độ xây dựng rất cao thời ấy.
Chính điện có cấu trúc bộ nóc cổ lầu, tam cấp mái, bộ tứ trụ có kích thước vượt trội hơn hẳn so với các gian khác, bộ cột này đóng vai trò chủ đạo trong việc liên kết với hệ thống xiên, trính, các vì kèo, các cột hàng nhì, hàng ba (cột hiên) nâng bộ mái lên cao và mở rộng ra bốn phía. Sự chênh lệch kích thước chiều cao giữa tứ trụ ở trung tâm với các cột hàng nhì, hàng ba làm cho mái chính điện có chiều thẳng dốc, tạo nên sự bề thế vững chãi. Các chi tiết kết cấu bộ khung mái như xiên, trính, kèo, các trụ đội,... được làm từ loại gỗ danh mộc, bề mặt gỗ được trau chuốt công phu, chắc chắn mà thanh thoát, nhẹ nhàng, xung quanh các hàng cột là các xiên thượng, xiên hạ chạy dọc chạy ngang gắn kết nhịp nhàng giữa xiên với cột, cột với kèo, góp phần làm cho kiến trúc mang vẻ đẹp tinh tế, sắc sảo.
Chính điện là khu vực trung tâm có vai trò quan trọng trong toàn bộ không gian kiến trúc đình. Đây là nơi ngự trị của Thần và các vị phúc thần, nơi diễn ra nghi thức dâng hương, lễ vật cúng tế Thần, nên kiểu thức kiến trúc, sự bài trí đồ thờ có những nét đặc trưng riêng, thể hiện sự tôn kính và ngưỡng vọng đối với vị Thần được trân thờ. Vị trí trang trọng ở gian giữa đặt án thờ Thần Thành hoàng bổn cảnh, trên án thờ là khánh thờ bằng gỗ, vách hậu khánh thờ đắp nội Hán tự Thần, thếp vàng trên nền son đỏ thắm, khánh thờ chạm khắc long trụ, lưỡng long tranh châu, hoa - điểu, trong khánh thờ tôn trí các vật thờ tự: hòm sắc phong, long đăng, chò quả, lỗ bộ,… Giữa các hàng cột trước hương án thờ thần trang trí bao lam, trên thân cột ốp liễn đối, hoành phi chạm khắc: tứ linh, trĩ - mẫu đơn, hoa - điểu, hoa lá triền chi, xung quanh chạm nổi tứ linh. Hai bên hương án thờ thần là bàn thờ Tả, Hữu ban, dọc hai bên mảng vách là các bàn thờ đối xứng Tiên sư, Bạch mã, Tiền hiền, Hậu hiền, Tổ lễ, Tổ nhạc, Thái giám, Tiền nhân hương chức. Ở gian giữa, đối diện với hương án thờ Thần, thờ vọng anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực, Nguyễn Hiền Điều, Trăm quan cựu thần.
Nội thất võ quy |
Nối tiếp chính điện là võ quy: kết cấu vì kèo giá chiêng kiểu chồng rường truyền thống, 2 bên vách võ quy là 2 bộ cửa bằng gỗ, kiểu bức bàn. Võ quy có 2 hàng cột gỗ, hàng ngoài có tiết diện vuông, hàng trong tròn, các cột đều kê trên tảng đá xanh, hình trụ tứ giác cao 80cm, vừa bảo quản chân cột vào mùa mưa lũ, vừa trang trí thêm phần mỹ thuật cho chân đế cột, đặc biệt các cột võ quy nghệ nhân xưa khéo léo khắc chìm trực tiếp lên thân cột các câu đối liễn (cột tròn khắc liễn hình bán nguyệt ốp cột, 4 cột vuông khắc liễn mặt phẳng), xung quanh liễn chạm viền khung trang trí các dây leo mềm mại, thon thả, đầu liễn trang trí dơi, dưới là hoa cúc, tạo nên tấm liễn liền cột tinh tế.
Võ ca: hướng vào chính điện, các mảng vách võ ca không xây kín, mà gắn các chấn song xi măng nhằm tạo ánh sáng tự nhiên và thông thoáng cho nội thất, bộ cột võ ca kiến trúc theo kiểu cột trốn (chỉ có 2 hàng cột bìa, 2 hàng cột giữa được thay thế bằng cột trốn) tạo thuận lợi cho đông đảo người dân đến chiêm bái. Võ ca có sân khấu xây cao, là nơi xây chầu, diễn hát bội trình Thần và phục vụ bà con vào dịp lễ Kỳ yên.
Bày trí bàn thờ thần Thành Hoàng Bổn cảnh |
Đình Bình Hòa tôn thờ Thần Thành hoàng bổn cảnh, sắc phong vua Khải Định năm thứ 2 ngày 18/8/1917.
Sắc phong đình thần Bình Hòa |
Sắc thần đình Bình Hòa
敕龍川省定成總平和村奉事本境城隍尊神護國庇民稔著靈應肆今丕承耿命緬念神庥著封為敦凝翊保中興之神準其奉事庶幾神其相佑保我黎民欽哉啟定貳年參月拾捌日.
Phiên âm:
Sắc Long Xuyên tỉnh, Định Thành tổng, Bình Hòa thôn, phụng sự Bổn Cảnh Thành Hoàng Tôn Thần, hộ quốc tý dân, nẫm trứ linh ứng. Tứ kim phi thừa cảnh mệnh, miễn niệm thần hưu, trứ phong vi Đôn Ngưng Dực Bảo Trung Hưng chi Thần. Chuẩn kỳ phụng sự thứ cơ, thần kỳ tương hựu, bảo ngã lê dân, khâm tai!
Khải Định nhị niên tam nguyệt thập bát nhật.
Tạm dịch:
Sắc phong cho thôn Bình Hòa, tổng Định Thành, tỉnh Long Xuyên thờ phụng Bổn Cảnh Thành Hoàng Tôn Thần, Thần đã giúp nước che dân, linh ứng từ lâu. Nay trẫm kế nối cơ nghiệp lớn, luôn nhớ đến công lao của thần nên chính thức phong cho làm Thần Đôn Ngưng Dực Bảo Trung Hưng. Chuẩn cho dân làng thờ phụng thần y như cũ. Thần hãy bảo vệ và che chở cho dân đen của ta.
Hãy kính vâng theo!
Ngày 18 tháng 3 năm Khải Định thứ hai.
Các lễ chính trong năm:
- Đại lễ Kỳ yên: ngày 10 - 11-12/4 âm lịch
- Lạp miếu: ngày 10 - 11/12 âm lịch
Các lễ cúng hằng năm đã trở thành phong tục tập quán, lễ hội của địa phương, được tổ chức trang trọng theo nghi thức cổ truyền đình làng Nam bộ, đậm đà bản sắc dân tộc. Vào những ngày lễ trọng nhân dân quanh vùng về dự rất đông.
Các hương chức đình có ý thức cao trong việc gìn giữ các hiện vật quý có giá trị về niên đại và lịch sử: Sắc phong của vua Khải Định năm thứ 2, linh vị, kỷ thờ bằng gỗ, 2 chò chân vạt chạm rồng, long đình,…
Tranh vẽ thuốc nước trang trí mặt bên cổ lầu |
Nhìn chung, nghệ thuật kiến trúc, bày trí, trang trí ở đình Bình Hòa được bàn tay tài hoa của các nghệ nhân xưa thể hiện hết sức kỳ công, tinh tế, là những thành tựu điêu khắc gỗ đạt trình độ cao mà ngày nay đã trở thành quý hiếm. Trên từng thân cột trang trí tấm liễn đối, mỗi liễn mang nét hoa mỹ riêng, liễn hình bán nguyệt ốp cột, liễn mặt phẳng, liễn khắc trực tiếp trên thân cột, tao nhã về văn chương, thâm thúy về triết lý, nội dung ca ngợi công đức ân thần, các bậc tiền nhân, là sự gửi gắm mong cầu Quốc thới dân an, làng xã bình yên, mưa thuận gió hòa, nhân an vật thịnh. Nối liền từng bộ cột là các bao lam, các bức hoành phi; khánh thờ,… bằng gỗ, dầy bóng loáng, các bức phù điêu, các họa tiết, hoa văn đa dạng về kiểu dáng, phong phú về nội dung, kết hợp với thủ thuật sơn son thếp vàng rực rỡ, tô điểm thêm nét đẹp mỹ cảm cho ngôi thờ. Bên cạnh, các bức chạm, các tác phẩm nghệ thuật này, không chỉ đơn thuần là vật trang trí, mà còn là tiếng nói của cộng đồng, là sự gửi gắm, chuyển tải ý nghĩa mong cầu cuộc sống tốt đẹp, vĩnh cửu. Chính các giá trị thẩm mỹ góp phần làm tăng thêm giá trị nghệ thuật, lẫn sức sống nội tại ngôi thờ một cách toàn diện.
Bình Hòa là thôn làng được hình thành khá sớm ở Châu Thành, mà dấu ấn còn lại đến ngày nay là đình Bình Hòa. Trải qua hơn thế kỷ, ngôi đình vẫn còn giữ được dáng vẻ của thời kỳ đầu lập dựng và nét uy nghiêm cổ kính. Đình là cơ sở tín ngưỡng dân gian khá đẹp ở địa phương, ảnh hưởng nghệ thuật kiến trúc đình làng Nam bộ triều Nguyễn vào những năm giữa cuối thế kỷ XIX. Đình Bình Hòa đóng vai trò quan trọng trong việc cố kết cộng đồng về mặt xã hội và đời sống tâm linh, đình luôn được ngành văn hóa, chính quyền địa phương, trực tiếp là Ban Quản lý di tích bảo tồn và phát huy giá trị, góp phần tôn vinh giá trị Di sản văn hóa truyền thống dân tộc.
Từ các giá trị về lịch sử và kiến trúc nghệ thuật, đình Bình Hòa đã được Ủy ban Nhân dân tỉnh An Giang tỉnh xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật theo Quyết định số 2035/QĐ-UBND, ngày 10/10/2008.
Ban soạn thảo kỷ yếu di tích lịch sử - văn hóa huyện